TRYLOGIA
Henryka
Sienkiewicza
Trylogia Sienkiewicza – cykl powieści historycznych autorstwa Henryka Sienkiewicza, które publikowane były w latach 1884–1888. Ich akcja toczy się na terenach I Rzeczypospolitej pod koniec pierwszej i w drugiej połowie XVII wieku. Powodem napisania Trylogii było przekonanie pisarza o znaczeniu tradycji dla ugruntowania świadomości narodowej. Cykl ten powstał, kiedy Polska znajdowała się pod zaborami, a zaborcy coraz bardziej nasilali procesy wynaradawiania. Autor pragnął przywrócić godność narodowi i pisać, jak sam się wyraził „dla pokrzepienia serc”, o czasach, kiedy patriotyzm Polaków uratował zagrożoną ojczyznę.
Tekst dostępny online - Wolne Lektury
Fabuła
W swojej trylogii autor przedstawia dzieje Polski od 1647 do 1673 roku. Akcja pierwszej części toczy się w czasach powstania Chmielnickiego, druga to dzieje wojny ze Szwecją, a trzecia część opisuje początek wojny z Turcją i pierwsze zwycięstwo Jana Sobieskiego pod Chocimiem. Głównymi bohaterami są postacie fikcyjne, mające jednak odległe pierwowzory historyczne o autentycznych nazwiskach: Jan Skrzetuski, Michał Wołodyjowski, Andrzej Kmicic, Onufry Zagłoba.
Fabuła każdej części oparta została na podobnym schemacie – motywie miłości z przeszkodami. Kobieta, kochana przez szlachetnego i prawego polskiego oficera, dostaje się w ręce jego rywala, będącego jednocześnie zdrajcą ojczyzny. Za każdym jednak razem po wielu burzliwych perypetiach zakochani znów są razem i wszystko kończy się szczęśliwie. Trójkąty te wyglądają następująco – w Ogniem i mieczem: Skrzetuski, Helena i Jurko Bohun; w Potopie: Kmicic, Oleńka i Bogusław Radziwiłł; w Panu Wołodyjowskim: Wołodyjowski, Basia i Azja Tuhajbejowicz. Mimo tego powtarzalnego schematu autor potrafił na tyle go urozmaicić, aby za każdym razem sprawiał wrażenie pomysłu nowego i atrakcyjnego. Dzięki swojej plastycznej wyobraźni, szczególnie wyczulonej na urodę świata i ludzi, Sienkiewicz potrafił powołać do życia postaci, w których realność wręcz uwierzono.
Losy bohaterów wplecione zostały w dramatyczny los Rzeczypospolitej XVII wieku, co pozwoliło autorowi obok problematyki obyczajowej zająć się tematem patriotyzmu i wojen wówczas toczonych. Sienkiewicz świadomie wybierał wydarzenia historyczne mające najbardziej dramatyczny charakter, by uzyskać zamierzony efekt. Oto w sytuacji niemal beznadziejnej, kiedy los ojczyzny wydaje się już przesądzony, patriotycznie nastawione szczupłe wojska polskie pokonują potężną armię wrogów. Główny bohater, który znajduje się w obozie obrońców ojczyzny, okrywa się chwałą i zdobywa rękę ukochanej, a zdrajca zostaje poniżony i pokonany. W ten sposób Sienkiewicz, idealizując prawdę historyczną, szerzy kult bohaterskiego poświęcenia dla ojczyzny.
Trylogia
a prawda historyczna
Kontrowersje
Trylogia to punkt zwrotny w twórczości Henryka Sienkiewicza, który przysporzył mu entuzjastów i przeciwników. Przeciwników dlatego, że zwrot ku przeszłości pozytywiści odczytali jako zdradę ich ideałów. Zainteresowanie historią nie mieściło się bowiem w kanonach pozytywistycznego realizmu ani w programie wychowawczym literatury, który formułowany był w ścisłym związku z obserwacją i analizą współczesności. Na dodatek publikacja Trylogii w konserwatywnym „Słowie” wielu uznało za zerwanie z obozem postępowym.
Nic też dziwnego, że Trylogia, a zwłaszcza jej pierwsza część Ogniem i mieczem, wywołała wiele krytycznych wystąpień. Bolesław Prus zarzucał jej odbiegające od realiów i nacjonalistyczne ujęcie spraw ukraińskich, nieuwzględnienie tła historycznego oraz mało wiarygodne psychologicznie sylwetki bohaterów. W późniejszym okresie z krytyką występowali m.in. Stanisław Brzozowski za ucieczkę od problemów współczesności oraz Olgierd Górka za błędy historyczne.
Mimo tych krytycznych ocen Trylogia stała się najbardziej popularnym polskim cyklem powieściowym w historii. Kolejne nakłady rozchodziły się błyskawicznie, a czytelnicy różnych warstw i klas społecznych pasjonowali się przygodami jej bohaterów. Trylogia doczekała się przekładów na blisko 20 języków i utrwaliła pozycję Sienkiewicza w polskim środowisku literackim. W 1953 roku Witold Gombrowicz pisał ironicznie: „Mówimy: «to dosyć kiepskie» i czytamy dalej. Powiadamy: «ależ to taniocha» i nie możemy się oderwać”.
Słuchowisko: Trylogia. Fuga alla polacca
Zbigniew Wojnarowski
Nowe, świeże spojrzenie
na „Trylogię” Sienkiewicza
i losy jej bohaterów,
a także rewizja narodowych mitów
w słuchowisku Jana Warenyci
Narodowy Instytut Audiowizualny
Polskie Radio S.A.
Są tu i chwała Rzeczypospolitej, i Bóg za słuckim pasem, i przepijanie do Najświętszej Panienki, i rozróby w karczmie,
i wreszcie wąsiki Michała Wołodyjowskiego; są ludzkie słabości, namiętności, okrucieństwo. A wszystko to w oparach burzliwej, opowiedzianej z iście staropolskim przytupem historii. Słuchowisko, przedstawiając alternatywne losy Sienkiewiczowskich bohaterów, redefiniuje narodowe mity. Rozprawia się z patriotycznymi wzorcami, które kazały kolejnym walczącym pokoleniom przybierać pseudonimy postaci z Trylogii. Historia toczy się wartko, jej kołami zamachowymi są miłość (także ta, „która nie w sercu siedzi, ale całkiem gdzie indziej”) i śmierć. „Władza nad śmiercią
to nasza specjalność, spécialité de la maison” – mówi Zagłoba (w tej roli Krzysztof Kowalewski). – „Tu od wieków nikt nie umarł inaczej niż chcieliśmy, ani bohater ani łajdak”. Jak powinni odchodzić z tego świata prawdziwi herosi? Zagłoba
i Podbipięta (Wiktor Zborowski) znają odpowiedź.
Zbigniew Wojnarowski (ur. 1956) – absolwent polonistyki na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Pisarz, autor m.in. opowiadań fantastycznych, a także rysunków satyrycznych (zebranych m.in. w tomie Salwa horrorowa, 1993). Opublikował pastisz literatury fantasy – Posokę smoka (2006) oraz powieść Miraż (2011). Jego opowiadania były drukowane w „Nowej Fantastyce”, jest także autorem dramatów radiowych pisanych dla Teatru Polskiego Radia, np.Drezdeńskiego proszku o śledztwie w sprawie śmierci Mickiewicza (2015). Pod pseudonimem Dominika Stec wydał dwie powieści: Słońce w słonecznikach (2012) i Mniejszą połowę (2014).
ilustracja: Juliusz Kossak, Kmicicowa kompania, 1885, Wikimedia Commons
Ciekawostki
Bohun i Zagłoba
XIX-wieczna ilustracja Juliusza Kossaka
