Autyzm... Co to dla mnie znaczy? : podręcznik z ćwiczeniami dla dzieci i dorosłych ze spektrum autyzmu / Catherine Faherty ; tłumaczenie Joanna Bilmin. --  Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016.

. -  509, [2] s.

​

Catherine Faherty oferuje podejście poszerzające rozumienie autyzmu – zachęca osoby autystyczne do lepszego poznawania siebie samych. Jej podręcznik jest dla dzieci autystycznych skarbnicą wiedzy, która pozwala im uświadomić sobie własną naturę, zrozumieć ją i zwiększyć poczucie własnej wartości. Taka publikacja bardzo by pomogła mojej rodzinie i mnie, kiedy byłem dzieckiem. Autorka podręcznika przedstawia typowe, codzienne sytuacje, z którymi mają do czynienia dzieci autystyczne i ich rodziny pozwalając je poznać i lepiej zrozumieć. Każdy rozdział dotyczy ważnego aspektu życia, na przykład komunikacji, talentów, twórczego wyrażania siebie, uczenia się czy zawierania przyjaźni. Ostatnia część każdego rozdziału została napisana z myślą o rodzicach, terapeutach oraz innych ważnych dorosłych w życiu dziecka. Znajdują się tam praktyczne sugestie i ciekawe pomysły, które można wykorzystać zarówno w domu, jak i w szkole.

Autyzm i AAC : alternatywne i wspomagające sposoby porozumiewania się w edukacji osób z autyzmem / pod redakcją naukową Bogusławy Beaty Kaczmarek i Anety Wojciechowskiej. Kraków : Impuls, 2015. - 362 s.

​

Praca dotyczy bardzo istotnej i doniosłej społecznie problematyki, jaką stanowi prezentacja rozmaitych form wspomagania procesu komunikacji osób z autystycznym spektrum zaburzeń (ASD). Autorzy wykorzystali z jednej strony aktualne dane z literatury sięgając do prac wybitnych badaczy zamieszczonych w publikacjach książkowych oraz czasopismach o znaczeniu i zasięgu międzynarodowym. Obszerna monografia wychodzi na przeciw pilnym potrzebom związanym z udostępnianiem najnowszych informacji w zakresie rozwijania zdolności porozumiewania się, ze szczególnym uwzględnieniem procesu edukacyjnego dzieci i młodzieży z ASD.

Autyzm i dieta :o czym warto wiedzieć / Rosemary Kessick ; [tł. Sylwia Kuchta]. Warszawa : "Fraszka Edukacyjna", 2010. - 81 s.

​

Przewodnik po interwencjach dietetycznych i środowiskowych, wskazanych w przypadku dzieci i dorosłych, cierpiących na zaburzenia ze spektrum autystycznego. Z książki można dowiedzieć się, jakich substancji zawartych w produktach spożywczych i środkach czystości należy unikać, jak sprawdzić skład danego produktu i w jaki sposób rozpocząć stosowanie diety. Znaczna część książki poświęcona jest praktycznym wskazówkom, dotyczącym funkcjonowania dziecka autystycznego poza domem. Autorzy przedstawiają sprawdzone sposoby zadbania o to, by wszyscy dorośli, opiekujący się dzieckiem, byli świadomi możliwych zagrożeń i potrafili właściwie zareagować w przypadku niepożądanej reakcji alergicznej. Przewodnik ten stanowi nieocenione źródło skondensowanej wiedzy dla rodziców, opiekunów i nauczycieli, którzy pragną stworzyć dzieciom autystycznym bezpieczne warunki zarówno w domu, jak i w szkole.

Autyzm : przełom w podejściu : program Son-Rise, który pomógł rodzinom na całym świecie / Raun K. Kaufman ; [przeł. Kinga Składanowska]. Białystok : Vivante, 2016. - 428 s.

​

W książce Raun K. Kaufman wyjaśnia, jakie to uczucie być autystycznym dzieckiem i pokazuje, w jaki sposób rodzice dzieci ze spektrum zaburzeń autyzmu mogą na nowo rozbudzić nadzieję i pomóc swoim dzieciom zaadaptować się na nowo w świecie i funkcjonować jak większość społeczeństwa. Autyzm – przełom w podejściu to przede wszystkim zbiór praktycznych strategii, które można stosować od zaraz.

Autyzm : zapobieganie zaburzeniom ze spektrum autyzmu, ich diagnozowanie i terapia oraz zalecenia dla rodziców / Robert Melillo ; przekład Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska. - Gdańsk : Harmonia Universalis, 2017. -  308, [1] s.

​

Liczba przypadków zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD) rośnie w zastraszającym tempie, którego nie można tłuma­czyć większą wykrywalnością czy dokładniejszymi kryteriami diagnostycznymi. Co roku rodzi się więcej dzieci z autyzmem. Zdaniem autora niniejszej publikacji – doktora Roberta Melillo – ASD jest efektem zespołu czynnościowe­go rozłączenia (ang. functional disconnection syndrome – FDS), czyli braku równowagi mózgu. FDS to według dok­tora Melillo stan nie tylko odwracalny, ale także taki, któ­remu można zapobiec.

Niniejsza publikacja to program prekoncepcji, czyli środków zaradczych, które należy przedsięwziąć, by zminimalizować bądź też nawet całkowicie wykluczyć ryzyko wystąpienia ASD u niepoczętego lub nienarodzonego dziecka. Jeszcze nigdy stan zdrowia przyszłych rodziców nie był tak ważny jak teraz – w czasach epidemii autyzmu.

Dotrzeć do dziecka z autyzmem : jak pomóc dzieciom nawiązywać relacje, komunikować się i myśleć Metoda Floortime / Stanley I. Greenspan, Serena Wieder ; tł. Dominika Braithwaite. Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014. - 447 s.

Wielu rodziców szuka programu leczenia, który traktowałby ich dzieci jak wyjątkowe jednostki, proponował indywidualną terapię oraz wyzwolił w nich umiejętności konstruktywnego porozumiewania się i budowania kontaktów z otoczeniem. Chcą uczestniczyć w leczeniu swoich dzieci. Pragną im pomagać i mieć nadzieję. Niniejsza książka została napisana z myślą o takich rodzicach. Autorzy przedstawiają podejście do problemu, które może radykalnie zmienić założenia na temat autyzmu i ASD oraz wpłynąć na perspektywy rozwoju dzieci z tego typu zaburzeniami. Pokazują, że dzieci z ASD nie mają trwale ograniczonego potencjału i często mogą, podobnie jak ich rówieśnicy, prowadzić pełne i zdrowe życie. Metoda Floortime może być stosowana w każdym wieku - już w niemowlęctwie, kiedy pojawiają się pierwsze objawy autyzmu - co umożliwia zapobieganie postępowi tej groźnej choroby.

Celem terapii w ramach modelu DIR/Floortime jest zbudowanie podstaw zdrowego rozwoju zamiast pracy nad powierzchownymi zachowaniami i objawami. Dzięki takiej postawie dzieci uczą się opanowywać podstawowe kompetencje, które na drodze ich rozwoju zostały pominięte lub zaprzepaszczone, a więc umiejętność budowania serdecznych i sprawiających przyjemność relacji z innymi, celowego i znaczącego komunikowania się oraz - w różnym stopniu - logicznego i kreatywnego myślenia. Znaczna liczba dzieci leczonych w ten sposób przełamała wiele barier, opanowując umiejętności wcześniej uznawane za nieosiągalne dla pacjentów z ASD. Zbudowały one serdeczne i bliskie relacje z rodziną i rówieśnikami, a także wykształciły złożone umiejętności wysławiania się. Nie tylko opanowały zdolność przyswajania wiedzy, ale również rozwinęły umiejętności intelektualne, takie jak spontaniczne myślenie, wyciąganie wniosków czy współodczuwanie.

Gry i zabawy we wczesnej interwencji : ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu i przetwarzania sensorycznego /Barbara Sher ; przekł. Emilia Bochenek. Wyd. 2. Gdańsk : Harmonia Universalis , 2014. - 208 s.

​

Niniejsza książka jest przeznaczona dla terapeutów, nauczycieli przedszkoli i rodzin dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej (SPD). Autorka kładzie nacisk również na integrację społeczną i uwzględnia specjalne potrzeby dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu.

Gry i zabawy podzielono na rozwijające dużą i małą motorykę. Pewne novum stanowi rozdział poświęcony aktywnościom ruchowym w wodzie.

Inne, ale nie gorsze :o dzieciach z autyzmem opowiadają rodzice / rozmawia Grzegorz Zalewski. Warszawa : Wydawnictwo "Linia", 2012. - 161, [3] s.
 

To rodzice są najczęściej pierwszymi osobami, które zauważają, że ich dziecko jest inne na tle rówieśników w rodzinie, w przedszkolu, szkole czy po prostu na placu zabaw. Po uzyskaniu diagnozy są pełni naturalnych ludzkich emocji typowych dla żałoby. Na początku mogą twierdzić, że dziecko wyrośnie lub dorośnie, lekarz się myli. Kiedy jednak dotrą do ostatniej fazy żałoby, czyli akceptacji, otwiera się przed nimi nowy świat i okazuje się, że jest on ciekawy, bogaty i wcale nie gorszy.

Jak uczyć dzieci z autyzmem czytania umysłu : zeszyt ćwiczeń dla nauczycieli i rodziców / Patricia Howlin, Simon Baron-Cohen, Julie Hadwin ; [tł. z jęz. ang. Magdalena Karwala]. Kraków : Wydawnictwo Jak, 2012. - 170 s.

​

Prezentowany w niniejszej książce program stanowi rozbudowaną i kompleksową propozycję oddziaływań osadzonych w perspektywie rozwojowej. Zaproponowane poziomy rozwojowe w nauczaniu teorii umysłu uwzględniają trzy poziomy procesów poznawczych: percepcję (co ludzie mogą zobaczyć), wiedzę (co ludzie wiedzą) oraz przekonania (co ludzie myślą) o rzeczach, które są prawdziwe lub fałszywe.

Kobiety i dziewczyny ze spektrum autyzmu : od wczesnego dzieciństwa do późnej starości / Sarah Hendrickx ; z przedmową Judith Gould ; tłumaczenie Maria Moskal. -  Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018. -  303, [1] s.

​

W dotychczasowych opracowaniach i publikacjach prezentowano zazwyczaj męskie oblicze zaburzeń ze spektrum autyzmu – dużo rzadziej pisano o specyfice przejawiania się autyzmu u kobiet. Tę lukę doskonale wypełnia książka Sarah Hendrickx, łącząca zestawienie wyników badań naukowych oraz zbiór osobistych historii, które ukazują złożony profil dziewczynek i kobiet ze spektrum autyzmu – ich zachowań, uczuć oraz spostrzeżeń.

Autorka odwołuje się do dwóch ważnych kwestii. W pierwszej części książki omawia aktualne badania dotyczące różnic w przejawach ASD w zależności od płci, w tym trudności związane z diagnozowaniem kobiet. W pozostałych rozdziałach opisuje poszczególne aspekty życia kobiet z zaburzeniami ze spektrum autyzmu na różnych jego etapach: relacje z innymi ludźmi w szkole oraz w pracy, budowanie związków intymnych, ciążę i macierzyństwo czy starzenie się z autyzmem. Z przytaczanych wypowiedzi wyłania się też obraz ról, jakie przybierają w społeczeństwie i rodzinie. To idealna lektura dla wszystkich kobiet ze spektrum autyzmu i ich bliskich, a także specjalistów – zwłaszcza zajmujących się diagnozą i pracą z takimi osobami.
 

Powiedz mi, co odczuwasz : ćwiczenia dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autyzmu, z afazją oraz dla dzieci dwujęzycznych / Jadwiga Cieszyńska. Kraków : Wydawnictwo Edukacyjne, cop. 2008. - Teka (4 s., [38] k. luz.)

​

Kocham mówić - Powiedz mi, co odczuwasz... przeznaczone jest do uczenia się niewerbalnych zachowań komunikacyjnych i języka. Kształtowanie prewerbalnej komunikacji jest istotnym elementem budowania w przyszłości porozumiewania się językowego, poznawania i akceptowania reguł społecznych oraz budowania własnej tożsamości.

​

Kompletny program terapii SAZ dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w wieku rozwojowym od 4 roku do 7 lat : podręcznik terapeuty zawierający materiały do nauczania 150 umiejętności początkowych krok po kroku /Julie Knapp, Carolline Turnbull ; przekład: Zuzanna Kalicka-Karpowicz (część I oraz formularze, wykresy i instrukcje na płycie), Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska (część II oraz program, przewodnik i karty obrazkowe na płycie). -  Gdańsk : Harmonia Universalis, 2019. -  639 s.

​

Kompletny program terapii SAZ (Stosowana Analiza Zachowania), opracowany dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w wieku rozwojowym od 4 do 7 lat, zawiera materiały potrzebne, żeby nauczyć dziecko umiejętności z poziomu pośredniego, związanych z językiem abstrakcyjnym, zabawą i zachowaniami społecznymi, a także regulacją emocjonalną i behawioralną. Niniejsza książka powstała w oparciu o dowody naukowe i stanowi przewodnik dla terapeutów, jak krok po kroku wykorzystać SAZ, żeby nauczyć dziecko ponad 150 umiejętności średniego poziomu. Program można dostosować do potrzeb i zainteresowań ucznia – w książce zawarto wskazówki, jak to zrobić. Na dołączonej płycie DVD można znaleźć pomoce naukowe potrzebne do przeprowadzenia programu, w tym ponad 1000 kart z kolorowymi obrazkami i zadaniami, wygodne wersje programów szczegółowych do wydrukowania, formularze danych oraz listy zadań. Autorki doradzają także, jak stworzyć skuteczne środowisko terapii SAZ, a ponadto dzielą się wieloma praktycznymi strategiami nauczania, które zapewnią sukces w terapii.

Kompletny program terapii SAZ dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w wieku rozwojowym od 7 lat do wczesnej dorosłości : podręcznik terapeuty zawierający materiały do nauczania 140 umiejętności zaawansowanych krok po kroku /Julie Knapp ; przekład: Zuzanna Kalicka-Karpowicz (część I oraz formularze, wykresy i instrukcje na płycie), Agnieszka Pałynyczko-Ćwiklińska (część II oraz program, przewodnik i karty obrazkowe na płycie). - Gdańsk : Harmonia Universalis, 2019. - 618 s.

​

Kompletny program terapii SAZ (Stosowana Analiza Zachowania), opracowany dla osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu w wieku rozwojowym od 7 lat do wczesnej dorosłości, zawiera materiały potrzebne, żeby nauczyć dziecko umiejętności z poziomu zaawansowanego – samoobsługowych, szkolnych i zawodowych, a także związanych innymi czynnościami życia codziennego. Niniejsza książka powstała w oparciu o dowody naukowe i stanowi przewodnik dla terapeutów, jak krok po kroku wykorzystać SAZ, żeby nauczyć dziecko ponad 140 umiejętności zaawansowanych. Program można dostosować do potrzeb i zainteresowań ucznia – w książce zawarto wskazówki, jak to zrobić. Na dołączonej płycie DVD można znaleźć pomoce naukowe potrzebne do przeprowadzenia programu, w tym ponad 1000 kart z kolorowymi obrazkami i zadaniami, wygodne wersje programów szczegółowych do wydrukowania, formularze danych oraz listy zadań. Autorki doradzają także, jak stworzyć skuteczne środowisko terapii SAZ, a ponadto dzielą się wieloma praktycznymi strategiami nauczania, które zapewnią sukces w terapii.

Logistyka autyzmu : przewodnik dla rodziców, którzy zmagają się z kładzeniem dziecka spać, treningiem toaletowym, napadami złości, biciem i innymi wyzwaniami życia codziennego / Kate Wilde ; przekład Karol Jaroszewski. Gdańsk : Harmonia Universalis, cop. 2016. - 242, [1] s.

​

Książka stanowi zbiór praktycznych, prostych i  precyzyjnych porad, których potrzebuje rodzic dziecka z  zaburzeniami ze spektrum autyzmu. Autorka krok po kroku podpowiada:

•  jak bez zbędnych nacisków nauczyć dziecko korzystania z  toalety,

•  jak sprawić, żeby dziecko przesypiało całą noc w  swoim łóżku,

•  co zrobić, kiedy dziecko ma napad złości i  zaczyna bić i  gryźć,

•  jak – bez kłótni – wprowadzić do jadłospisu dziecka nowe pokarmy.

Czerpiąc z  wieloletniego doświadczenia, Kate Wilde omawia codzienne problemy i  przedstawia sprawdzone rozwiązania, które pozwolą sprostać domowym wyzwaniom i  uzyskać harmonię. 

Nowe historyjki społeczne / Carol Gray ; przekł. Juliusz Okuniewski. -  Gdańsk : Harmonia Universalis, 2015. -  317 s. + CD-ROM.

​

W środku książki znajdują się pogrupowane tematycznie historyjki z następujących działów:

• Historyjki uczą

• Zmiana

• Błędy

• Ja i moje uczucia

• Święta i prezenty

• Umiejętności interpersonalne i przyjaźń

• Dręczenie

• Zrozumieć dorosłych

• Dom i otoczenie

• Szkoła

• Planeta Ziemia

Metoda opracowana przez Carol Gray, choć prosta, okazuje się zaskakująco skuteczna w usprawnianiu funkcjonowania społecznego osób ze spektrum autyzmu.

Rozwijanie umiejętności życiowych u dzieci z autyzmem lub zespołem Aspergera / Jennifer McIlwee Myers ; przekład: Patricia Sørensen. -  Gdańsk : Harmonia Universalis, 2016. -  343 s.

​

Każde dziecko, niezależnie od tego, czy zdiagnozowano u niego autyzm, czy zespół Aspergera, lepiej poradzi sobie w życiu, jeśli będzie umiało dbać o higienę osobistą, radzić sobie ze stresem i prosić o pomoc. Rodzice i nauczyciele osób z zaburzeniami ze spektrum autyzmu mają znaczący wpływ na funkcjonowanie swoich wychowanków w świecie. Książka zawiera wiele konkretnych przykładów, jak rozwijać umiejętności ważne w codziennym życiu. Jennifer McIlwee Myers pisze z wyjątkowej perspektywy – zespół Aspergera rozpoznano u niej dopiero w wieku dorosłym, z kolei u jej brata autyzm zdiagnozowano jeszcze w dzieciństwie. Dzięki temu Czytelnik może utwierdzić się w przekonaniu, że świadome rozwijanie umiejętności życiowych u osób z autyzmem lub zespołem Aspergera jest bardzo ważne od najmłodszych lat.

(Sekretna) księga asperdzieciaka : poradnik dla dzieci i młodzieży z zespołem Aspergera / Jennifer Cook O'Toole ; tłumaczenie Aleksandra Weksej ; ilustracje Brian Bojanowski. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, copyright 2018. -  302, [2] s.

​

Dorastanie to skomplikowana sprawa. A już szczególnie, kiedy wszyscy dookoła zachowują się w zupełnie niezrozumiały sposób… Doskonale wie o tym autorka, Jennifer Cook O’Toole – w końcu sama przez to przeszła! Ale wy, asperdzieciaki, macie teraz w rękach klucz do wszystkich zagmatwanych zasad i kodów społecznych, z którymi trzeba sobie poradzić.
(Sekretna) księga asperdzieciaka to zbiór odpowiedzi na wiele ważnych kwestii, nad którymi zastanawia się każdy nastolatek z zespołem Aspergera. Zawarte w niej wskazówki, napisane zgodnie z logiką aspich, pomagają budować i utrzymywać relacje z przyjaciółmi, opanować przesadną szczerość i unikać katastrofalnych wpadek towarzyskich. Ten przewodnik, pełen krótkich i dosłownych wyjaśnień, zabawnych ilustracji oraz komiksów, zawiera wszystko, czego potrzebuje młody człowiek z zespołem Aspergera, aby przetrwać trudny okres dorastania!

Spektrum zaburzeń autystycznych : przewodnik dla początkujących : podstawowe informacje dla rodziców i pedagogów / Paul G. Taylor ; [tł. Joanna Jedlińska]. Warszawa : Fraszka Edukacyjna, 2011. - 63 s.

​

Jak czują się rodzice, kiedy po raz pierwszy słyszą diagnozę postawioną dziecku: zaburzenie ze spektrum autyzmu lub Zespół Aspergera? Często są przybici, szukają w sobie winy i zastanawiają się, co dalej. Wszystkim zmartwionym i zagubionym rodzicom polecamy niniejszy „przewodnik”, w którym autor – doświadczony pediatra od lat pracujący z dziećmi autystycznymi – w przystępny i pełen pogody sposób przedstawia świat autystów. Dowiedzą się z niego Państwo, jakie wyzwania stoją przed dzieckiem i w jaki sposób można ułatwić mu funkcjonowanie w domu, szkole i wśród rówieśników.

1001 [Tysiąc jeden] porad dla rodziców i terapeutów dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera / Ellen Notbohm, Veronica Zysk ; przekład Aleksandra Haduła. - Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016. -  383 s.

​

Ellen Notbohm i Veronica Zysk proponują mnóstwo zabaw i ćwiczeń, które pozytywnie wpłyną na rozwój dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera. Te skuteczne wskazówki pomogą dziecku odnosić sukcesy w domu,w szkole i w codziennych kontaktach z ludźmi. Przedstawione rozwiązania i strategie dostosowane są do różnych stylów uczenia się i zdolności dzieci. Wiele porad zmodyfikowano z myślą o nastolatkach i wyzwaniach, jakim muszą one sprostać, żyjąc z zaburzeniem ze spektrum autyzmu. 1001 porad… to niezwykle pomocna pozycja dla rodziców, nauczycieli i terapeutów.

Zespół Aspergera : co nauczyciel wiedzieć powinien / Matt Winter ; [tł. Ewa Niezgoda]. Warszawa : Fraszka Edukacyjna, 2006. - 52 s.

​

Książka Matta Wintera wydana przez Fraszkę Edukacyjną adresowana jest do nauczycieli, którzy w swojej pracy zawodowej stykają się z osobami z zespołem Aspergera. Autor książki – prywatnie nauczyciel w szkole podstawowej, stara się nakreślić sytuację, w której osoba z wyżej wymienionym zaburzeniem rozwojowym staje w obliczu środowiska szkolnego. Autor próbuje odpowiedzieć na pytania, dlaczego osoby takie reagują w taki, a nie inny sposób, jak nauczyciel powinien reagować widząc jego zachowanie, co powinien zrobić, a czego robić absolutnie nie należy, jeśli chce, by uczeń z zespołem Aspergera mógł efektywnie uczyć się w szkole, nie zaburzając przy tym nauki innych uczniów.

Zespół Aspergera : jak z nim żyć, jak pomagać, jak prowadzić terapię / Christine Preißmann ; przekł. Joanna Arentewicz. Sopot : Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2012. - 235 s.

Książka ta powstała w celu propagowania praktycznej wiedzy o zespole Aspergera, aby ułatwić zrozumienie osób dotkniętych tym zaburzeniem – zarówno ich otoczeniu, szczególnie zaś terapeutom, jak i im samym. Christine Preißmann dzięki swoim doświadczeniom zawodowym (terapeutki) i osobistym (osoby cierpiącej na zespół Aspergera) proponuje konkretne rozwiązania problemów, które pojawiają się w terapii i w życiu codziennym chorych. Terapeutów uwrażliwia na specjalne potrzeby pacjenta autystycznego, wskazuje tematy warte omówienia i charakteryzuje bardzo złożoną rolę, jaką psychoterapeuci mają do odegrania w jego życiu. Chorym zaś doradza, jak ułatwiać sobie codzienne funkcjonowanie, a także namawia ich do podejmowania wyzwań stawianych przez rzeczywistość. Podkreśla przy tym ogromne znaczenie wcześnie rozpoczętej terapii, która z braku innych metod leczenia zespołu Aspergera może wyraźnie pomagać w zdobywaniu coraz większej samodzielności i satysfakcji z życia na miarę własnych możliwości.