Uważa się ją za najwybitniejszą powieściopisarkę końca XIX wieku, obok Bolesława Prusa. Pozostawiła ogromny dorobek literacki: powieściowy, nowelistyczny, publicystyczny, epistolograficzny, a także niezwykłą biografię i legendę biograficzną: kobiety wykształconej, niezależnej, odważnej i samodzielnej, znanej z postępowych i demokratycznych poglądów. Utwory Elizy Orzeszkowej (1841–1910) od ponad stu lat należą do kanonu lektur Polaków, zaś stworzone przez nią postaci – do kanonu naszej kultury. Do jej najwybitniejszych osiągnięć pisarskich należą utwory powstałe w duchu realizmu o charakterze społecznym i psychologicznym, których bohaterami są ludzie pokrzywdzeni przez los i otaczającą rzeczywistość: Niziny, Dziurdziowie, Cham, ale przede wszystkim Nad Niemnem. Tę ostatnią powieść Orzeszkowa drukowała najpierw w odcinkach na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”, poczynając od grudnia 1887. W formie książkowej utwór ukazał się w 1888. Krytyka literacka tamtego czasu porównywała „Nad Niemnem” z „Panem Tadeuszem”, nazywając powieść epopeją. Zgodnie z postulatem realizmu autorka ograniczyła do minimum komentarz odautorski i zrezygnowała z moralizatorstwa. Akcja powieści, w której biorą udział przedstawiciele dwu rodzin Bohatyrowiczów i Korczyńskich, rozgrywa się między czerwcem a sierpniem 1886, a o sprawach politycznych mówi się w niej językiem ezopowym ze względu na carską cenzurę. Utwór słynie z niezrównanych opisów przyrody.

W 1904 roku profesor Aleksander Brückner zgłosił kandydaturę Elizy Orzeszkowej do literackiej Nagrody Nobla. Rok później przyznano ją jednak Henrykowi Sienkiewiczowi. Większość członków komitetu wysunęła wniosek o przyznaniu nagrody Henrykowi Sienkiewiczowi, mniejsza grupa zaproponowała podział nagrody. Argumentowali m.in., że Sienkiewicz jest i tak w Polsce bardziej znany i popularny, natomiast wyróżnienie wraz z nim równej mu poziomem pisarki spowoduje zasłużony wzrost jej popularności. Argumentacja mniejszości nie przekonała przeciwników, którzy wspólnie twierdzili, że podziały nagród są niezgodne z intencją fundatora. Za cztery, pięć lat będzie można przyznać to wyróżnienie Elise Orzeszko - napisał przewodniczący Komitetu i sekretarz Akademii, Carl Wirsen. Nagroda trafiła więc tylko w ręce Sienkiewicza. Powtórnie kandydaturę Orzeszkowej Akademia Szwedzka rozpatrywała w 1909, ale nagroda przypadła wówczas Selmie Lagerlöf. Jej najsłynniejsze powieści – „Nad Niemnem” oraz „Cham” – doczekały się kilku ekranizacji, po raz pierwszy już w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

W zbiorach Biblioteki Narodowej przechowywany jest trzytomowy manuskrypt „Nad Niemnem”, a także rękopisy takich utworów, jak: „Perła szczęścia” (1876), „Liść uwiędły” (1897) oraz „Dziwna historia” (1903). Ponadto w BN znajdują się listy pisarki z początku XX wieku do przyjaciółek i znajomych: Józefy Tuchanowskiej, Julii Terpiłowskiej, Antoniny Natansonówny, Marii Ostromęckiej. Na osobną uwagę zasługuje blok osiemdziesięciu listów i kart pocztowych do Lucyny Kotarbińskiej.